Otwarty dostęp (OA)
- Idea open access
- Repozytoria otwarte
- Czasopisma otwarte (open access)
- Otwarte zasoby edukacyjne
- Biblioteki cyfrowe i inne materiały
- Multiwyszukiwarki zasobów otwartych
- Dane badawcze
- Inne przydatne linki
Idea open access – otwartego dostępu do wiedzy
Otwarty dostęp (OD, open access, OA) to wolny, bezpłatny, ale też powszechny, trwały i natychmiastowy dostęp do danych i publikacji elektronicznych o charakterze naukowym oraz edukacyjnym. Każdy użytkownik sieci ma prawo czytać, kopiować, drukować, rozpowszechniać, indeksować, cytować oraz przeszukiwać zasoby otwarte, w tym pełne teksty artykułów opublikowanych w modelu open access, bez ograniczeń finansowych, prawnych i technicznych, przy zachowaniu praw autorskich.
Deklaracja Berlińska z 2004 r. definiuje otwarty dostęp do zasobów jako możliwość wykorzystania nieograniczonych źródeł wiedzy i dziedzictwa kulturowego, która powinna być aprobowana przez społeczność naukową.
Dwa główne modele ruchu open access to:
- repozytoria otwarte – tzw. zielona droga: archiwizacja kopii własnej pracy w otwartych archiwach
- czasopisma otwarte – tzw. złota droga: publikowanie w recenzowanych czasopismach naukowych z otwartym dostępem.
Istnieje też wiele innych otwartych zasobów, ważnych dla nauki i edukacji:
Stosowanie w ww. serwisach standardowego opisu bibliograficznego oraz oprogramowania zgodnego z protokołem OAI-PMH gwarantuje, że metadane są indeksowane przez multiwyszukiwarki OA.
Otwarty dostęp:
- Directory of Open Access Journals notuje 11 156 recenzowanych czasopism otwartych, w tym 506 polskich
- liczba repozytoriów według Directory of Open Access Repositories – 3 500
- centralny katalog zasobów otwartych OAIster rejestruje ponad 50 mln obiektów cyfrowych rekordów od ponad 2 000 dostawców danych.
Repozytoria otwarte to archiwa cyfrowe tworzone zazwyczaj przez instytucje naukowe. Materiały do nich gromadzi się na zasadzie autoarchiwizacji (ang. self-archiving), polegającej na deponowaniu dokumentu cyfrowego przez samego autora albo przy udziale pośrednika (np. bibliotekarza), nadającego metadane i odpowiedni format dokumentu (ang. mediated deposit).
Deponowanie prac przez autorów bądź właścicieli majątkowych praw autorskich oznacza jednocześnie zgodę na przechowywanie i udostępnianie online materiałów przesłanych do repozytorium. Narzędziem sprawdzania polityki wydawców wobec praw autorskich i autoarchiwizacji w otwartych archiwach jest projekt SHERPA/ROMEO – dane o ponad 2 500 wydawcach. 41% wydawców z listy zezwala na różnych warunkach na zamieszczanie artykułów (preprintów i/lub postprintów) w sieci.
Repozytoria przechowują dokumenty utworzone jako elektroniczne (ang. born digital), a wśród nich: cyfrowe artykuły z czasopism (nierecenzowane preprinty, jak i recenzowane postprinty), referaty i prezentacje z konferencji, raporty techniczne, prace magisterskie, rozprawy doktorskie i habilitacyjne, materiały szkoleniowe i inne. Formaty dokumentów to pliki tekstowe, graficzne, dźwiękowe, audiowizualne, itp.
Repozytoria dzieli się na:
- instytucjonalne – publikowany i niepublikowany dorobek naukowy jednej lub kilku instytucji,
- dziedzinowe – dokumenty z jednej/kliku dziedzin wiedzy, bez względu na miejsce ich opracowania.
Najbardziej znane repozytoria dziedzinowe:
- arXiv – fizyka, matematyka, statystyka, informatyka, biologia molekularna
- CogPrints – nauki medyczne, lingwistyka, filozofia, teoria poznania, informatyka
- RePEc – nauki ekonomiczne
- CERN Document Server (CDS) – nauki ścisłe i techniczne
- NASA Astrophysics Data System – astronomia, astrofizyka i fizyka
- E-LIS – bibliotekoznawstwo i informacja naukowa.
Repozytoria surowych danych badawczych:
Wykazy i wyszukiwarki repozytoriów:
- OpenDOAR the Directory of Open Access Repositories
- ROAR Registry of Open Access Repositories
- Disciplinary repositories
- Open Access Directory Data Repositories
- CEON – agregator Centrum Otwartej Nauki przy ICM UW, wspólny punkt dostępu do zasobów polskich repozytoriów.
Czasopisma otwarte (open access)
Otwarte czasopisma (open access) to elektroniczne periodyki, zazwyczaj recenzowane, bezpłatnie udostępniane w internecie. Model finansowania czasopism otwartych zakłada obciążanie autorów bądź wydawców kosztami publikowania (recenzje, udostępnienie, archiwizacja w sieci, itp.).
Dostęp do czasopism OA w praktyce nie zawsze jest bezwarunkowo otwarty i pełny. Zdarza się też dostęp tzw. opóźniony, krótkoterminowy, dla wybranych treści, częściowy, zdublowany, hybrydowy, wspomagający czy zminimalizowany. Każdy wydawca informuje szczegółowo o zasadach korzystania z treści online.
Wielodziedzinowe katalogi i wyszukiwarki artykułów z czasopism otwartych:
- DOAJ Directory of Open Access Journals – wielodziedzinowy katalog otwartych czasopism naukowych, wydawanych w wielu krajach; umożliwia przeglądanie wg alfabetu i wg dziedzin oraz wyszukiwanie wg słów z tytułu. Wykaz zawiera 11 156 tytułów (w tym 506 z Polski)
- ROAD Directory of Open Access Scholarly Resources – katalog zasobów naukowych w otwartym dostępie (z 17 źródeł, np. DOAJ, PubMed) posiadających międzynarodowy numer ISSN, w tym: czasopism, materiałów konferencyjnych i repozytoriów instytucjonalnych
- Elektronische Zeitschriftenbibliothek EZB – wykaz czasopism dostępnych bezpłatnie, w tym publikowanych w modelu open access
- PubMedCentral – archiwum artykułów z zakresu medycyny i dziedzin pokrewnych
Strony wydawców OA i dziedzinowe serwisy czasopism OA:
- PLoS Public Library of Sciences – nauki ścisłe, biologiczne i medycyna
- Hindawi – nauki techniczne, biologiczne i ścisłe
- BioMed Central – medycyna i biologia
- Free Medical Journals – medycyna.
Otwarte zasoby edukacyjne to światowa społeczność współpracująca przy tworzeniu wspólnych, powszechnie dostępnych zasobów edukacyjnych, udostępnianych wraz z prawem do ich dalszego wykorzystywania i adaptacji:
- OER – Open Educational Resources: Big List of Resources
- Przewodnik po otwartych zasobach edukacyjnych – oprac. Karolina Grodecka, Kamil Śliwowski, 2014
- Open Education Consortium – materiały edukacyjne szkół wyższych i innych organizacji naukowych oraz edukacyjnych na świecie
- Academic Earth – wykłady multimedialne z czołowych uniwersytetów na świecie
- MIT OpenCourseWare – materiały dydaktyczne i wykłady Massachusetts Institute of Technology
- OER Commons. Open Educational Resources – materiały edukacyjne tworzone przez nauczycieli z całego świata
- OpenStax – kolekcja otwartych materiałów edukacyjnych z całego świata
- Videolectures.net – kolekcja wykładów, tutoriali, warsztatów z różnych dziedzin
- NAVOICA – polską platforma edukacyjna z kursami typu MOOC
- Open AGH – repozytorium otwartych zasobów edukacyjnych AGH
- Otwarte zasoby edukacyjne Politechniki Wrocławskiej
- Wirtualny Uniwersytet
Biblioteki cyfrowe i inne zasoby
Biblioteki cyfrowe zawierają zazwyczaj zdigitalizowane wersje rękopisów i druków ze zbiorów własnych bibliotek (np. książek, czasopism, map, zdjęć, grafiki, obiektów audio i wideo, muzealiów, archiwaliów itp.) lub prace utworzone jako elektroniczne (ang. born digital). Biblioteki cyfrowe pełnią niekiedy funkcję repozytoriów instytucjonalnych, jeśli poza w/w zasobami gromadzą też publikacje naukowe powstałe w macierzystej instytucji.
Większość pełnych tekstów publikacji można czytać i wykorzystywać bez ograniczeń, z zachowaniem praw autorskich. Dostęp do wybranych dokumentów może być ograniczony do sieci uczelnianej.
Wybrane biblioteki cyfrowe i inne publikacje elektroniczne:
- Federacja Bibliotek Cyfrowych FBC – agregator polskich bibliotek cyfrowych
- Europeana – agregator europejskich cyfrowych archiwów, bibliotek i muzeów
- Directory of Open Access Books – recenzowane książki naukowe w otwartym dostępie
- Internet Archive – światowe archiwum internetowe materiałów w postaci cyfrowej (filmów, plików audio, nagrań muzycznych, książek) oraz dawnych wersji stron WWW z całego świata (Wayback Machine)
- Digital Collections & Programs – programy digitalizacji Biblioteki Kongresu USA.
Multiwyszukiwarki zasobów otwartych
Specjalistyczne multiwyszukiwarki, które indeksują i przeszukują jednocześnie otwarte zasoby (metadane i/lub pełen tekst) wszystkich albo wybranych repozytoriów, czasopism i bibliotek cyfrowych:
- BASE – zintegrowana wyszukiwarka Uniwersytetu w Bielefeld, przeszukująca ok. 6 tys. serwisów, w tym otwartych repozytoriów (ponad 123 mln dokumentów)
- OAIster – wyszukiwarka dokumentów elektronicznych (książek, artykułów, plików audio i video, grafiki itp.); ponad 50 mln rekordów z ponad 2 000 kolekcji
- OpenAIRE – multiwyszukiwarka ok. 18 mln otwartych publikacji naukowych z ok. 10 tys. repozytoriów i czasopism krajów UE
- Paperity – agregator artykułów w otwartym dostępie z ponad 4,7 tys. czasopism
- CORE – agregator repozytoriów i czasopism w wolnym dostępie
- DART-Europe – baza metadanych umożliwiająca dotarcie do prac doktorskich w wolnym dostępie,
obronionych w Europie - Google Scholar
- Google Book Search
- CC Search – wyszukiwanie zasobów (w tym grafiki, zdjęć, filmów) pozwalających na dowolne wykorzystanie
- Uwolnij naukę – portal Koalicji Otwartej Edukacji wspierający działania bibliotek, uczelni i studentów w zakresie otwartego dostępu; zawiera m.in. bazę wiedzy na temat OA, zestaw lektur poszerzających wiedzę, rekomendacje dla autorów, instytucji naukowych, wydawców i bibliotekarzy
- Otwarta Nauka – serwis Centrum Otwartej Nauki ICM UW
- Platforma Otwartej Nauki – serwis ICM UW
- Open Access Directory – kompendium faktów i liczb nt. OA
- Creative Commons Polska – wszystko o wolnych licencjach autorskoprawnych
- Registry of Open Access Repository Mandates and Policies ROARMAP – rejestr mandatów otwartego dostępu
- Open Access – Otwarta Nauka – otwarty kurs e-learningowy na temat nowych modeli komunikacji naukowej dla wszystkich zainteresowanych
- Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce – dokument MNiSW z 2015 r.
- Koalicja Otwartej Edukacji
- Otwarte zasoby – materiały, z których możesz korzystać za darmo i bez ograniczeń prawnych: bazy muzyki i dźwięków, materiały wideo, darmowe zdjęcia, otwarte zasoby edukacyjne, aplikacje i programy, e-booki
- SlideShare – serwis społecznościowy do zamieszczania prezentacji, dokumentów, plików PDF
- Wikimedia Commons – ilustracje, zdjęcia i pliki multimedialne do bezpłatnego wykorzystania
- Foster – platforma e-learningowa zawierajaca kursy i inne materiały szkoleniowe na temat otwartej nauki
